Europeana 2025 Wezwanie do działania - Przygotowani na przyszłość: budowanie odporności cyfrowego dziedzictwa kultury.
W kontekście narastającej niestabilności geopolitycznej oraz pogłębiającej się współzależności cyfrowej, zgodnie z założeniami Unijnej Strategii Gotowości (Preparedness Union Strategy, 2025), gotowość (preparedness) należy postrzegać jako zbiorową odpowiedzialność obejmującą również sektor dziedzictwa cyfrowego. Nie jest to jedynie kwestia techniczna, lecz także fundament bezpieczeństwa kulturowego i społecznego Europy, który gwarantuje ochronę naszego wspólnego dziedzictwa, naszej pamięci i kultury, powszechny do nich dostęp oraz możliwości ich doświadczania.
Obecnie to metody cyfrowe zapewniają najbardziej precyzyjne i kompletne odwzorowanie dziedzictwa kulturowego. Towarzyszą im jednak nowe ryzyka – od zagrożeń związanych z wojną hybrydową po wyzwania związane z maszynowym przetwarzaniem danych. Wojna Rosji przeciwko Ukrainie uwypukliła pilną potrzebę digitalizacji dziedzictwa oraz wzrastające zagrożenie cyberatakami wymierzonymi w instytucje kultury. Digitalizacja jest niezbędna, ale sama w sobie niewystarczająca – bez solidnego bezpieczeństwa, stabilnej infrastruktury, niezawodnych usług i odpowiedniego finansowania nasze cyfrowe dziedzictwo pozostaje zagrożone.
Jako główne platformy udostępniania danych kulturowych w Europie Europeana oraz wspólna europejska przestrzeń danych dla dziedzictwa kulturowego odgrywają kluczową rolę w ochronie naszego cyfrowego dziedzictwa. Ich infrastruktura musi być stabilna i odporna na zagrożenia, a także wspierać cały sektor we wdrażaniu gotowości w zakresie procesów cyfrowych oraz zaplecza technicznego.
Niniejsze Wezwanie do działania opiera się na wnioskach z Policy Forum zatytułowanego „Zachowanie dziedzictwa kulturowego: ochrona zagrożonego dziedzictwa i wzmacnianie cyberbezpieczeństwa”, które odbyło się 11 czerwca podczas konferencji Europeana 2025. Twórcami dokumentu są uczestnicy forum i współorganizatorzy, w tym: polskie Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN oraz Inicjatywa Europeana. Dokument inspirowany jest priorytetami polskiej prezydencji dotyczącymi konieczności wzmocnienia bezpieczeństwa Europy. Przedstawia pięć zasad i pięć działań mających na celu wzmocnienie zdolności sektora do przewidywania, reagowania i wychodzenia z kryzysów poprzez rozwój bezpieczniejszego, elastyczniejszego i odporniejszego środowiska cyfrowego.
Wezwanie do działania opiera się na pięciu zasadach, które obejmują:
Holistyczne podejście do gotowości: uwzględnianie gotowości już na etapie projektowania (preparedness-by-design) i wdrażanie jej w całym cyklu życia cyfrowego utrwalania dziedzictwa – od digitalizacji po cyberbezpieczeństwo – oraz we wszystkich działaniach operacyjnych, w tym w obszarze zasobów ludzkich. Gotowość to nie tylko kwestia techniczna – to nastawienie. Ryzyko w zarządzaniu może być postrzegane jako bodziec do rozwoju, a nie tylko źródło zagrożenia.
Równe szanse w zakresie gotowości: wsparcie dla małych i średnich instytucji, które nie dysponują odpowiednim sprzętem, standardami, kompetencjami czy stabilnym finansowaniem – aby każda instytucja, bez względu na jej wielkość, mogła przyczyniać się do ochrony naszego wspólnego dziedzictwa.
Kompleksowe spojrzenie na zagrożenia – w tym zagrożenia naturalne, wynikające
z działalności człowieka, technologiczne oraz organizacyjne – od kryzysów klimatycznych, przez wojny, cyberataki i niewłaściwe wykorzystanie danych, po niewystarczającą dbałość
o infrastrukturę i błędy ludzkie.
Równowaga między bezpieczeństwem a dostępnością – gotowość wymaga zapewnienia bezpieczeństwa, ale nie kosztem otwartości. Przyjęte podejście musi gwarantować ochronę zasobów cyfrowych, a jednocześnie umożliwiać szeroki dostęp, zaangażowanie użytkowników oraz odpowiedzialne wykorzystanie danych.
Wartość współpracy paneuropejskiej – umożliwienie efektywnych kosztowo rozwiązań, mapowanie obecnych praktyk, unikanie powielania działań i wspieranie innowacji. Wobec międzynarodowych zagrożeń, wspólnego charakteru dziedzictwa i powiązań między systemami ważne jest zharmonizowanie praktyk w ramach Europeany i przestrzeni danych, przy jednoczesnym uwzględnieniu krajowych uwarunkowań.
Aby przełożyć te zasady na działania, apelujemy o zaangażowanie w pięciu kluczowych obszarach:
Przyjęcie gotowości jako zasady nadrzędnej w projektowaniu i rozwijaniu infrastruktury cyfrowej. Oznacza to budowę zdecentralizowanych, rozproszonych systemów, redukujących elementy, których uszkodzenie mogłoby spowodować awarię całego systemu (single point of failure), minimalizujących ryzyko awarii i umożliwiających udostępnianie danych u źródła. Udostępnianie danych powinno opierać się na zasadach FAIR i CARE. Decentralizacja wymaga również nowych modeli zarządzania, które pozwolą na wspólną kontrolę nad zasobami.
Wzmocnienie kompetencji pracowników sektora dziedzictwa w zakresie przewidywania sytuacji kryzysowych, zapobiegania im oraz reagowania na nie. Na poziomie europejskim funkcjonowanie wspólnej przestrzeni danych może wspierać podnoszenie kwalifikacji osób zaangażowanych w procesy digitalizacji i udostępniania zasobów kultury oraz rozwój wspólnych standardów. Popieramy również utworzenie grupy roboczej – potencjalnie
w ramach grupy eksperckiej CEDCHE – która miałaby wspierać rozwój wiedzy eksperckiej
w państwach członkowskich oraz opracować jednolite, interoperacyjne ramy techniczne. Na poziomie krajowym instytucje dziedzictwa powinny mieć dostęp do realizowanych z odpowiednim wsparciem finansowym programów szkoleniowych, które będą opracowane na podstawie wspólnych wytycznych, z jednoczesnym uwzględnieniem specyfiki lokalnych uwarunkowań. Należy również dostrzec kluczową rolę społeczeństwa obywatelskiego, w tym organizacji eksperckich, takich jak Europeana Network Association, które wspierają współpracę między obywatelami, instytucjami i decydentami.
Zapewnienie stabilnego i długofalowego finansowania na rzecz wzmocnienia gotowości sektora. Przed kolejną perspektywą finansową UE instytucje unijne oraz państwa członkowskie powinny nadać priorytet inwestycjom w badania, innowacje, technologie oraz rozwój kompetencji. Działania te powinny doprowadzić do opracowania nowego europejskiego modelu gotowości, bazującego na pojęciach stabilności, odporności i partnerstwa. Istotne jest również zapewnienie stabilnego finansowania platformy innowacji i współpracy, jaką jest przestrzeń danych. Wraz z rozwojem digitalizacji należy zadbać o to, by finansowanie rozwoju i utrzymania infrastruktury nadążało za potrzebami. Jednocześnie, oprócz funduszy sektorowych, także mechanizmy finansowania z obszaru bezpieczeństwa i obronności powinny być dostępne dla instytucji i profesjonalistów zajmujących się dziedzictwem kulturowym.
Zapewnienie udziału przedstawicieli sektora dziedzictwa w unijnym procesie oceny ryzyka
i zagrożeń. Z zadowoleniem przyjmujemy decyzję Komisji Europejskiej o przeprowadzeniu kompleksowej, międzysektorowej oceny zagrożeń w ramach Unijnej Strategii Gotowości. Zaangażowanie interesariuszy dziedzictwa jest kluczowe, aby wypracować adekwatne, inkluzywne rozwiązania. Niezbędna jest ściślejsza współpraca pomiędzy przedstawicielami sektora dziedzictwa, decydentami i społeczeństwem obywatelskim, w czym może pomóc przestrzeń danych.
Promowanie perspektywicznych, spójnych polityk krajowych i unijnych. Zachęcamy państwa członkowskie do opracowania krajowych strategii gotowości, które uwzględnią ich własne priorytety i potrzeby, a zarazem będą wspierać współpracę europejską oraz interoperacyjność. Ważnymi elementami powinny być: cyfrowe rejestry, regularne oceny ryzyka, kompleksowe szkolenia i plany reagowania kryzysowego. Współpraca jest niezbędna, aby zwiększyć zdolności reagowania Europy. Projekt pilotażowy z udziałem zainteresowanych państw mógłby posłużyć do przetestowania i udoskonalania tych strategii poprzez symulacje kryzysowe. Warto też wspierać współpracę między sektorami, by korzystać z doświadczeń ekspertów dysponujących specjalistyczną wiedzą w zakresie cyberbezpieczeństwa, i zapewnić odpowiednie szkolenia.
My, inicjatorzy tego Wezwania do działania, wraz z naszymi partnerami, wspieramy działania
w powyższym zakresie. Zwracamy się do instytucji UE, państw członkowskich, instytucji dziedzictwa kulturowego, profesjonalistów oraz społeczności korzystających z europejskiej przestrzeni danych
z apelem o pilne działanie i determinację. Bieżąca ocena sytuacji, dzielenie się dobrymi praktykami
i wspólna odpowiedzialność są kluczowe dla budowania gotowości i odporności.
To, co definiuje nasz europejski model życia – nasze wspólne wartości i dziedzictwo – zależy od jedności i stałego zaangażowania.
Read the Europeana 2025 Policy Forum Call to Action - ‘Ready for the future: Building preparedness in digital cultural heritage’ in English.